Czy umiemy koegzystować z awifauną naszej zatoki?
Zatoki, ujścia rzek i piaszczyste łachy skupiają podczas sezonu lęgowego, migracji i zimowania tysiące ptaków wodnych: siewkowców, ptaków brodzących, grążyc, pławic, mew, rybitw i kormoranów. Wiele z tych miejsc, posiadając atrakcyjne walory rekreacyjne, często i chętnie bywa odwiedzanych przez turystów i wczasowiczów wykorzystujących je dla wypoczynku, uprawiania sportów wodnych i plażowania.
Szlaki żeglugowe zazwyczaj mają swój początek lub koniec właśnie na tych akwenach. Zbieżność pojawiania się ptaków i ludzi w czasie i przestrzeni prowadzi do niepokojenia czy też nawet płoszenia tych pierwszych. Zagadnienia te były dość szeroko studiowane w Zachodniej Europie i Stanach Zjednoczonych, doczekując się licznych opracowań.
Niepokojenie można zdefiniować jako „sytuację, w której dany osobnik (ptak) wykazuje zachowanie odbiegające od normalnego i preferowanego” lub „ sytuację, w której ludzka aktywność powoduje zachowanie u ptaków nie występujące podczas braku tej aktywności”. Wzrost zapotrzebowania na miejsca rekreacyjne i rozwój sportów wodnych może mieć istotnie negatywny wpływ na populację pojawiających się w danym regionie ptaków. Przykładowo ich płoszenie, wywołane przez sporty wodne, żeglugę i spacerujące osoby wymaga dodatkowych nakładów energii na lot i znacząco wpływa na dostęp do pokarmu podczas żerowania.
Niepokojenie jest jednym z częściej cytowanych antropogenicznych czynników oddziaływających na ptaki. Reakcją na zakłócanie spokoju przez ludzi może być poderwanie się do lotu (spłoszenie), podwyższona ostrożność, głos ostrzegawczy i zmiana dobowej aktywności. Ptaki wodne odbierają człowieka jako drapieżnika. Ich reakcja na obecność ludzi jest w dużej mierze zdeterminowana umiejętnością oceny ryzyka. Gdy nasze działanie i obecność są postrzegane jako zagrażające ich życiu, obserwujemy zachowanie antydrapieżnicze. Bardzo często osobniki żerujące czy też ptaki odpoczywające na skutek ludzkiej aktywności podrywają się do lotu lub też nurkują. Odległość od źródła zagrożenia, z której spłoszone ptaki podrywają się do lotu jest zależna od rodzaju czynnika płoszącego.
Minimalny dystans jest uznawany za wskaźnik wrażliwości danego gatunku na niepokojenie. Ptaki, które odlatują z większej odległości są uznawane za bardziej wrażliwe niż te, u których dystans ucieczki jest mniejszy. Jednakże osobniki odlatujące z mniejszej odległości mogą tak naprawdę być wrażliwsze, a ich krótki dystans ucieczki wynika z bilansu zagrożenia niedożywieniem i reakcji antydrapieżniczej.
Dystans ucieczki osobników w dobrej kondycji będzie większy, w porównaniu z niedożywionymi osobnikami, które będą żerować jak długo będzie to możliwe, często stając się łatwiejszym łupem dla drapieżnika.
Najważniejsze miejsca dla ptaków wodnych rejonie Zatoki Puckiej: 1-plaża za portem wojennym w Helu, 2-płycizny koło Jastarni, 3-płycizny koło Chałup, 4-łąki we Władysławowie, 5-Kaczy Winkiel, 6-rezerwat Beka, 7-Ryf Mew, 8-Cypel Rewski.
Również źródło zagrożenia ma kluczowe znaczenie, jeżeli chodzi o reakcję ptaków. Łodzie zmotoryzowane o dużej prędkości, quady, biegacze i psy należą do najczęściej wymienianych źródeł. Chociaż bardzo szybkie i głośne jednostki są uznawane za głównych winowajców, te nie zmotoryzowane również mogą płoszyć ptaki. Przykładowo monitoring w ujściu rzeki Tees, w północno-wschodniej Anglii, pokazał, że kitesurfing może w zależności od rejonu być w pierwszej dwójce lub czwórce najważniejszych czynników odpowiedzialnych za niepokojenie i płoszenie. Około połowa notowanej aktywności kitesurferów kończyła się niepokojeniem lub płoszeniem. Obserwacje potwierdzające negatywny wpływ kitesurfingu na żerujące ptaki autor poczynił w rejonie płycizn niedaleko Jastarni, gdzie żerujące biegusy zmienne podrywały się do lotu w momencie, gdy kitesurfer zbliżał się do brzegu. Zjawisko to powtarzało się kilkakrotnie.
Ptaki, które w wyniku niepokojenia zostają spłoszone, przemieszczają się w inne miejsce albo wracają na obszar, z którego zostały spłoszone często dopiero po dłuższym czasie. W okresie lęgów czas powrotu do miejsca, z którego zostały spłoszone jest znacznie krótszy, co jest związane z inkubacją czy też opieką nad potomstwem. Poza okresem rozrodczym jest mniej prawdopodobne, że dany osobnik wróci na miejsce, z którego został spłoszony. Okres powrotu jest w dużej mierze zależny od zachowania ptaka (np. żerowanie lub odpoczywanie), dostępności pokarmu, a także kondycji danego osobnika. W wypadku niewielkiej dostępności pokarmu czas powrotu na żerowisko może być znacznie dłuższy. Czy osobnik danego gatunku powróci, w dużej mierze jest także zależne od proporcji odpowiednich siedlisk w regionie, a także częstotliwości niepokojenia.
W wypadku wielu gatunków siewkowców regułą jest porzucanie żerowisk lub miejsc odpoczynku z wyższą częstotliwością niepokojenia. Bardzo często po tym jak ptaki zostaną spłoszone notowana jest znacznie niższa ich liczebność.
Niepokojenie prowadzi również do zmiany proporcji czasu poświęcanego na żerowanie i odpoczynek. Badania prowadzone na piaskowcach w Massachusettes (USA) pokazują, że niepokojone przez quady znacznie więcej czasu poświęcają na żerowanie kosztem odpoczynku.
Jest wiele czynników, które wpływają na to, jak ptaki będą się zachowywać w odpowiedzi na niepokojenie. Zależy to od gatunku, liczebności stada, kondycji danego osobnika, dostępności pokarmu, częstotliwości i intensywności niepokojenia, wielkości ciała, odległości do innego miejsca odpoczynku lub żerowania, prędkości przemieszczającego się źródła zagrożenia oraz jego rodzaju. Zasadniczo ptaki poza sezonem lęgowym są mniej tolerancyjne na zakłócenia. Dystans ucieczki większych gatunków jest dłuższy – potrzebują więcej miejsca, aby poderwać się do lotu. Ptaki będą szybciej reagować na zagrożenia podczas niesprzyjających warunków pogodowych, w okresie pierzenia i braku pokarmu. Powszechnie wiadomo, że szybkie i głośne łodzie motorowodne oraz skutery płoszą ptaki, jednakże obserwowano płoszenie stada kormoranów (600 osobników) przez kajak przepływający w odległości 90 m. Również wielkość stada w wypadku wielu gatunków, może mieć kluczowy wpływ na reakcje ptaków na płoszenie. Wielotysięczne stada kaczek szybciej podrywają się do lotu niż mniejsze stada. W przypadku piaskowców liczebność stada nie miała wpływu na dystans ucieczki.
Niepokojenie może zwiększyć nakład energetyczny, jaki dany osobnik musi poświęcić na żerowanie i zmniejszyć czas, jaki na nie poświęca. Badania na krzyżówkach pokazały, że osobniki niepokojone miały istotnie mniejszy ciężar ciała, w porównaniu z tymi, które żerowały bez zakłóceń. Ma to bardzo duże znaczenie podczas migracji, kiedy żerowiska są wykorzystywane jako miejsca przystankowe i swojego rodzaju „stacje paliwowe”, gdzie są uzupełniane zapasy energetyczne na dalszą wędrówkę. W okresie lęgów niepokojenie lub płoszenie może prowadzić do porzucenia lęgów lub zdradzenia lokalizacji gniazda drapieżnikom.
Działania zaradcze mogące zniwelować negatywne skutki wywołane niepokojeniem to:
- Kanalizowanie pieszego ruchu turystycznego wzdłuż dobrze oznaczonych ścieżek zapewniających spokój w miejscach szczególnie ważnych dla lęgowych i migrujących ptaków
- Postawienie zapór dźwiękowych w miejscach zwiększonego natężenia hałasu
- Utworzenie stref buforowych (250m) okalających szczególnie newralgiczne miejsca
- Ustanowienie i wprowadzenie czasowo-przestrzennego zamknięcia akwenów i miejsc ważnych dla nurkujących kaczek i siewkowców
- Wprowadzenie nakazu prowadzenia psów na smyczy
- Odpowiednie programy edukacyjne
W rejonie polskiego wybrzeża szczególnie wyraźnie występujący konflikt interesów można obserwować w rejonie Zatoki Puckiej, a także Wyspy Sobieszewskiej. Zmiany wywołane intensywnym rozwojem sportów wodnych czy też ogólnie przyjętej rekreacji są najbardziej widoczne w rejonie Zatoki Puckiej. Sztandarowymi przykładami jest los Cypla Rewskiego („Szpyrku”), gdzie na przełomie lat 80-90. istniał w okresie letnio-jesiennym obóz obrączkarski, na którym stwierdzano licznie gatunki siewkowców, mew i rybitw. Po tym jak teren ten został oddany do użytku klubów kite- i windsurfingowych, zamienił się w okresie przelotu ptaków w prawdziwą ptasią pustynię. Ryf Mew, który ze względu na swoje walory jest dla ptaków najatrakcyjniejszy, nie spełnia swojej funkcji ze względu na nadmierną ludzką eksploatację, ze szczególnym uwzględnieniem sportów wodnych, takich jak kitesurfing. Podobny los podzieliły płycizny nieopodal Jastarni i Chałup.
Wymieniane ostatnio w mediach „symbiotyczne” współistnienie ptactwa wodnego i kitesurfingu, polega na tym, że tam gdzie pojawia się kitesurfing, ich liczebność znacząco się obniża, w niektórych miejscach do zera. Rejon Zatoki Puckiej należy do systemu NATURA 2000 i Polska jest zobowiązana przez Dyrektywę Siedliskową i Ptasią do zachowania odpowiedniego stanu bioróżnorodności w tym obszarze. Zakaz przestrzenny poruszania jednostek w odległości mniejszej niż 3 kable od Rybitwiej Mielizny (za wyjątkiem dopływania do miejsc dozwolonych), rezerwatu Beka i ujścia rzeki Płutnicy oraz zakaz organizowania imprez i szkółek kitesurfingu na Rybitwiej Mieliźnie, a także całkowity zakaz używania skuterów wodnych oraz poruszania się łodzi motorowodnych powyżej 5 węzłów na całym obszarze Zatoki Puckiej Wewnętrznej, które pojawiły się jako sposób minimalizacji/eliminacji zagrożeń we „Wstępnej wersji programów zarządzania dla obszaru Zatoka Pucka (PBL22005)” należy uznać za krok do przodu w zachowaniu odpowiedniego stanu awifauny Zatoki Puckiej. Należy żywić nadzieję, że uda się je wcielić w życie.
Tekst: Mikołaj Koss
Zdjęcia: Krzysztof E. Skóra, Mikołaj Koss
Literatura:
Borgmann, K.L., 2011. A Review of Human Disturbance Impacts on Waterbirds. Tiburon, California: Audubon California.
Smit,C .J. & Visser,G .J.M. 1993. Effects of disturbance on shorebirds: a summary of existing knowledge from the Dutch Wadden Sea and Delta area. Wader Study Group Bull. 68: 6-19.
Linaker, R. 2013. Recreational Disturbance at the Teesmouth and Cleveland Coast European Marine Site. Bird disturbance fieldwork winter 2011/2012.University of York.